کاربرد واقعیت مجازی در روانشناسی (VR) : درمان اضطراب اجتماعی
درمان مواجهه با واقعیت مجازی (Virtual Reality Exposure: VRE) خودراهنما، به عنوان یک رویکرد نوین در کاربرد واقعیت مجازی در روانشناسی و درمان اضطراب اجتماعی شناخته شده است. در این مطالعه که بر روی ۴۴ فرد مبتلا به اضطراب اجتماعی آزمایش شد، شرکت‌کنندگان حداقل ۴ جلسه VR گذراندند و علائم اضطراب، ترس از مصاحبه شغلی، نگرانی و افسردگی‌شان اندازه‌گیری شد. نتایج نشان داد این روش ساده، اضطراب اجتماعی را به طور چشمگیری کم کرد.
درمان VR
درمان مبتنی بر واقعیت مجازی (درمان VR ) یک روش نوین در روانشناسی است که در آن از فناوری واقعیت مجازی (VR) برای ایجاد محیط‌های شبیه‌سازی‌شده و کنترل‌شده استفاده می‌شود تا فرد بتواند در آن با ترس‌ها، اضطراب‌ها یا موقعیت‌های چالش‌برانگیز خود مواجه شود و واکنش‌های روانی‌اش را مدیریت کند.
به زبان ساده‌تر، مراجع با استفاده از یک هدست واقعیت مجازی (VR Headset) وارد یک “دنیای کامپیوتری” می‌شود که توسط درمانگر برای اهداف درمانی طراحی شده است. ذهن فرد این محیط مجازی را تا حد زیادی واقعی در نظر می گیرد و درمانگر می‌تواند در یک فضای امن، بیمار را به تدریج در معرض محرک‌های اضطراب برانگیز و آزاردهنده قرار دهد.
درمان مواجهه با واقعیت مجازی (VRE) به صورت خودگردان، یک راه‌حل درمانی هوشمند است که بر دو چالش اصلی درمان‌های سنتی غلبه می‌کند: هزینه و دسترسی.
کاهش چشمگیر هزینه‌ها: از آنجایی که این تمرین‌ها بدون نیاز به راهنمایی مستقیم یک درمانگر متخصص انجام می‌شود، هزینه کلی درمان کاهش می‌یابد. حتی در یک کلینیک، تنها حضور یک تکنسین برای نظارت فنی کافی است.
افزایش دسترسی: این روش کمک می‌کند تا افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی، حتی در مناطقی که دسترسی به متخصصان آموزش‌دیده محدود است، بتوانند درمان دریافت کنند. با کاهش قیمت هدست‌های VR، امکان خرید یا اجاره تجهیزات برای استفاده در خانه و در زمان دلخواه فراهم می‌شود.
مدل مراقبتی کارآمد (Stepped Care): VRE خودگردان می‌تواند به عنوان اولین مرحله درمان استفاده شود. اگر این اقدام کافی بود، فرد بهبود می‌یابد و نیازی به درمان فشرده (CBT) ندارد. این کار باعث می‌شود منابع محدود درمانگران متخصص برای کسانی که واقعاً به آن نیاز دارند، ذخیره شود.
درمان اضطراب اجتماعی
اختلال اضطراب اجتماعی (SAD) که اغلب به آن هراس اجتماعی نیز گفته می‌شود، یک مشکل شایع سلامت روان است. این اختلال با ترس شدید و مداوم از موقعیت‌های اجتماعی یا عملکردی مشخص می‌شود، به طوری که فرد نگران قضاوت منفی دیگران است. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است عملکرد تحصیلی/شغلی، رضایت از روابط و کیفیت زندگی پایین‌تری را تجربه کنند.
درمان مواجهه با واقعیت مجازی (VRE) قبلاً اثربخشی امیدوارکننده‌ای برای این اختلال نشان داده است. اما تا امروز، بیشتر این درمان‌ها حتماً نیاز به هدایت مستقیم یک درمانگر داشتند. حال، یک تحقیق جدید به دنبال پاسخ به این سوال بود: آیا می‌توان بدون نیاز به حضور درمانگر، از واقعیت مجازی برای درمان اضطراب اجتماعی استفاده کرد؟
درمان‌های پیشرفته متعددی برای اختلال اضطراب اجتماعی (SAD) توسعه یافته‌اند که شامل رویکردهای اصلاح سوگیری شناختی، انواع درمان‌های شناختی رفتاری (CBT) و CBT مبتنی بر اینترنت. با این حال، مواجهه درمانی به عنوان استاندارد طلایی و مؤثرترین جزء CBT شناخته می‌شود.
در درمان‌های مبتنی بر مواجهه، سه نوع روش اصلی وجود دارد: مواجهه واقعی، مواجهه ذهنی و مواجهه مجازی.
در مواجهه واقعی، فرد به‌صورت مستقیم در موقعیت‌های اجتماعی قرار می‌گیرد؛ مثلاً در جمع صحبت می‌کند یا با افراد غریبه گفت‌وگو می‌کند. با این حال، برای بسیاری از افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی، روبه‌رو شدن با چنین موقعیت‌هایی در دنیای واقعی بسیار دشوار و اضطراب‌زا است و ممکن است باعث شود درمان را نیمه‌کاره رها کنند.
در مواجهه ذهنی، فرد تنها در ذهن خود صحنه‌هایی مانند صحبت کردن در جمع یا معرفی خود در کلاس را تصور می‌کند. با این حال، ایراد این روش این است که بعضی افراد چون مقاومت بالایی دارند یا نمی‌توانند خوب تصویرسازی ذهنی انجام دهند، نمی‌توانند موقعیت اضطراب‌برانگیز را درست مجسم کنند و در نتیجه این روش درمان برایشان تأثیر زیادی ندارد.
اینجاست که مواجهه‌درمانی مجازی نقش خود را نشان می‌دهد. در این روش، مراجع با استفاده از واقعیت مجازی وارد موقعیت‌هایی شبیه دنیای واقعی می‌شود؛ مثلاً در یک محیط شبیه کلاس یا اتاق مصاحبه قرار می‌گیرد و می‌تواند تمرین صحبت کردن یا پاسخ دادن را انجام دهد. این روش نه اضطراب شدید مواجهه واقعی را دارد و نه محدودیت‌های مواجهه ذهنی را، به همین دلیل پذیرش بالاتری از سوی مراجعان مبتلا به اضطراب اجتماعی پیدا کرده و نرخ ترک درمان در مقایسه با مواجهه واقعی کمتر است.
هدف تحقیق
درمان مواجهه با واقعیت مجازی (VRE) قبلاً با راهنمایی مستقیم درمانگر مؤثر بودن خود را ثابت کرده بود، اما هزینه و دسترسی به آن محدود بود. هدف این مطالعه آزمایشی این بود که بفهمد: آیا یک برنامه VRE کوتاه‌مدت و “خودگردان” (Self-guided) که فرد خودش و بدون نظارت مستقیم درمانگر آن را انجام می‌دهد، می‌تواند به اندازه کافی در کاهش اضطراب اجتماعی مؤثر باشد؟
شرکت کنندگان پژوهش
این کارآزمایی بالینی تصادفی و کنترل‌شده (RCT)، با ۴۴ فرد بزرگسال مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی (SAD) انجام شد. این افراد به طور تصادفی به دو گروه تقسیم شدند:
گروه درمان مواجهه با واقعیت مجازی (VRE) (۲۶ نفر): این گروه باید حداقل ۴ جلسه درمانی را به صورت خودگردان انجام می‌دادند.
گروه لیست انتظار (WL) (۱۸ نفر): این گروه در طول دوره مطالعه، هیچ درمانی دریافت نکردند و به عنوان گروه کنترل عمل کردند.
- میانگین سنی آن‌ها حدود ۲۳ سال بود( از 18 تا 53 سال) و بیشترشان (حدود ۷۷٪) زن بودند.
- سوابق تحصیلی متفاوتی داشتند.نیمی (۵۰٪) از شرکت‌کنندگان دیپلم دبیرستان داشتند، ۳۱.۲٪ دارای تحصیلات رسمی دبیرستان بودند و ۱۸.۲٪ دارای مدرک کارشناسی یا مقداری تحصیلات دانشگاهی بودند.
- جبران زحمت: به ازای مشارکتشان، تا سقف ۴۰ دلار کارت هدیه آمازون دریافت کردند.
محیط واقعیت مجازی
شرکت‌کنندگان در محیط‌های شبیه‌سازی‌شده و کنترل‌شده VR قرار گرفتند. دو سناریوی اصلی برای مواجهه وجود داشت:
مهمانی شام : یک موقعیت اجتماعی عمومی.
مصاحبه شغلی: یک موقعیت عملکردی که اغلب باعث ترس شدید می‌شود.
فرد می‌توانست از بین این سناریوها انتخاب کند و برنامه به گونه‌ای طراحی شده بود که ترس را به تدریج افزایش دهد.
تم مهمانی شام
این مطالعه شامل شش صحنه اجتماعی بود که به‌منظور پوشش دادن چهار نوع اصلی ترس اجتماعی طراحی شده بودند:
ترس از قاطعیت: مانند ابراز عقیده‌ی مخالف یا پس فرستادن نوشیدنی.
ترس از صمیمیت: مانند برقراری گفت‌وگوی کوتاه و دوستانه با میزبان.
اضطراب ناشی از مشاهده شدن: مانند سفارش نوشیدنی در برابر دیگران.
اضطراب عملکرد: مانند صحبت کردن با فردی دارای قدرت یا اقتدار.
در طی این موقعیت‌ها، شرکت‌کنندگان باید خود را به میزبان مهمانی شام معرفی می‌کردند (صحنه ۱)، در غیاب راهنما در حضور دیگران نوشیدنی سفارش می‌دادند (صحنه ۲)، از میزبان مسیر دستشویی را می‌پرسیدند (صحنه ۳)، عقاید مخالف خود را ابراز می‌کردند (صحنه ۴)، توجه میزبان را برای پس فرستادن یک نوشیدنی جلب می‌کردند (صحنه ۵)، و در نهایت با فردی دارای اقتدار گفت‌وگو می‌کردند (صحنه ۶).
تم اضطراب مصاحبه شغلی
این موقعیت آزمایشی شامل هفت صحنه بود که به‌تدریج از آسان به دشوار طراحی شده بودند:
شروع آرام: انتظار در اتاقی با افراد دیگر یا نشستن به‌تنهایی در اتاق کنفرانس.
مصاحبه‌ی اولیه: پاسخ به پرسش‌های استاندارد در یک گفت‌وگوی انفرادی با مصاحبه‌کننده‌ای دوستانه.
افزایش سطح دشواری: پاسخ به پرسش‌های غیرمنتظره یا روبه‌رو شدن با مصاحبه‌کننده‌ای منتقد و خصمانه.
مصاحبه‌ی گروهی: شرکت در مصاحبه‌ای همراه با دو داوطلب دیگر و پاسخ دادن در حضور آنان.
سخنرانی بداهه: آماده‌سازی و ارائه‌ی یک سخنرانی کوتاه و بداهه برای دو مصاحبه‌کننده که بی‌علاقه و غیرصمیمی به نظر می‌رسیدند.
کاربرد واقعیت مجازی در روانشناسی
تحلیل داده‌ها نشان داد که درمان VRE خودگردان، نه تنها مؤثر است، بلکه نتایج قوی و پایداری دارد:
۱. کاهش قدرتمند اضطراب اجتماعی
در مقایسه با گروه لیست انتظار ، گروه VRE کاهش بسیار معنی‌داری در تمام ابعاد اضطراب اجتماعی، به ویژه شدت علائم اضطراب اجتماعی و ترس از مصاحبه شغلی نشان داد. این میزان تأثیر (اندازه اثر) در سطح متوسط تا بزرگ بود که نشان‌دهنده اثربخشی بالینی قابل توجهی است.
۲. کاهش نگرانی و افسردگی همراه
این درمان نه تنها بر اضطراب اجتماعی تأثیر گذاشت، بلکه باعث کاهش معنی‌داری در نگرانی‌های صفتی (Trait Worry) افراد شد؛ یعنی تمایل کلی فرد به نگرانی‌های مزمن و منفی بافی کم شد. اگرچه تفاوت آماری قوی در کاهش افسردگی بین دو گروه دیده نشد، اما گروه VRE بهبودهایی در علائم افسردگی خود گزارش کردند، در حالی که وضعیت گروه کنترل (لیست انتظار) تغییری نکرده بود. این نشان می‌دهد که درمان VRE می‌تواند یک اثر جانبی مثبت بر روی خلق و خو نیز داشته باشد.
۳. پایداری طولانی‌مدت
مهم‌ترین یافته این است که تمامی این بهبودی‌های چشمگیر، نه یک اثر موقت، بلکه در دوره‌های پیگیری ۳ ماهه و ۶ ماهه نیز کاملاً حفظ شدند. این پایداری نشان می‌دهد که واقعیت مجازی توانسته تغییرات یادگیری و عادت‌زدایی واقعی و طولانی‌مدت در افراد ایجاد کند.
برای مطالعه بیشتر
