کلبرگ: 6 مرحله رشد اخلاقی، داستان رشد اخلاقی کلبرگ
در این بخش از روان شو به معرفی لارنس کلبرگ ، روانشناس آمریکایی ، نظریه رشد اخلاقی را مطرح کرد. او مجذوب کار پیاژه در رشد اخلاقی شد و با الهام از او نظریه خودش ار ایجاد کرد. او شش مرحله رشد اخلاقی را در 3 سطح طبقه بندی کرد : پیش قرار دادی ، قرار دادی و فوق قرار دادی او مصاحبه هایی با 72 پسر سفید پوست طبقه متوسط و پایین انجام داد و داستان هایی با معضلات اخلاقی مطرح می کرد و طبق جواب هایی که از آنها می گرفت متوجه می شد آنها در کدام مرحله رشد اخلاقی هستند.از نظر کلبرگ بالاترین آرمان اخلاقی عدالت بود. همچنین به نقش فعالانه فرد در رشد اخلاقی معتقد بود .
داستان رشد اخلاقی کلبرگ
معمای هاینز
همسر هاینز در حال مرگ بر اثر نوع خاصی از سرطان بود. پزشکان گفتند یک داروی جدید ممکن است او را نجات دهد. این دارو توسط یک شیمیدان کشف شده بود، و هاینز به شدت تلاش کرد تا مقداری از آن را بخرد، اما شیمیدان قیمت بسیار بالایی روی دارو گذاشته بود و این بسیار بیشتر از توانایی مالی هاینز بود.
هاینز فقط توانست نیمی از پول را جمع آوری کند، حتی پس از کمک خانواده و دوستان. او به شیمیدان توضیح داد که همسرش در حال مرگ است و از او پرسید که آیا می تواند دارو را ارزان تر بفروشد؟ یا بقیه پول را بعدا بپردازد؟
شیمیدان نپذیرفت و گفت که دارو را کشف کرده و قصد دارد از آن پول دربیاورد. شوهر برای نجات همسرش ناامید بود، بنابراین در همان شب وارد آزمایشگاه شد و دارو را دزدید.
کلبرگ از مشارکت کنندگان پرسید:
- آیا هاینز باید دارو را به سرقت می برد؟
- اگر هاینز همسرش را دوست نداشته باشد، چیزی تغییر می کند؟
- اگر فردی که می میرد یک غریبه بود چه فرقی می کرد؟
- اگر زن بمیرد آیا پلیس باید شیمیدان را به جرم قتل دستگیر کند؟
کلبرگ به دنبال این نبود که آیا شرکت کنندگان کار را هاینز را درست یا غلط می دانند، بلکه به دلیل و استدلال پشت هر پاسخ علاقه مند بود .
معضل جو
طبق معضل مطرح شده کلبرگ چندین سوال از آزمودنی ها می پرسید مثل اینکه : آیا جو کار درستی کرده که به پدرش پول نداده؟ آیا پدر جو کار اشتباهی کرده که به پسرش پول اردو را نداده ؟ و…
با توجه به استدلال و دلیلی که افراد برای این دو معضل اخلاقی مطرح می کردند کلبرگ متوجه می شد که آزمودنی ها در کدام مرحله رشد اخلاقی قرار گرفته .
مراحل رشد اخلاقی کلبرگ به زبان ساده
سطح1: پیش قرار دادی
افرادی که در این مرحله قرار دارند به این دلیل قوانین خانواده ، مدرسه و جامعه را رعایت میکنند تا پاداش کسب کنند و به دردسر نیفتند. در این مرحله کودکان اصول اخلاقی را درونی نکرده و اصول اخلاقی توسط صاحبان قدرت کنترل می شود. در این سطح 2 مرحله وجود دارد :
1. جهت گیری اطاعت و تنبیه :
در نخستین مرحله از رشد اخلاقی کلبرگ، کودک هنوز قادر به درک نیت و انگیزه‌ی پشت رفتار دیگران نیست و تنها بر نتیجه‌ی عمل تمرکز دارد. به عنوان مثال، در نظر کودک در این مرحله، فردی که به‌صورت عمدی یک لیوان را می‌شکند، خطای کمتری مرتکب شده نسبت به کسی که به‌طور غیرعمد سه لیوان را شکسته است؛ چراکه تعداد لیوان‌های شکسته‌شده بیشتر اهمیت دارد تا نیت پشت آن رفتار.
در این سطح از رشد اخلاقی، معیار اصلی تشخیص خوب یا بد بودن یک رفتار، تنبیه شدن یا نشدن فرد است. کودک بر این باور است که هرکس تنبیه می‌شود، حتماً کار اشتباهی انجام داده و بنابراین مستحق مجازات است. به همین دلیل، رعایت قوانین و دستورات صرفاً به‌خاطر ترس از تنبیه صورت می‌گیرد، نه به‌دلیل درونی‌شدن ارزش‌ها یا درک اخلاقی.
همچنین در این مرحله، قوانین برای کودک ماهیتی ثابت، مطلق و تغییرناپذیر دارند. او قوانین را حقیقتی بی‌چون‌وچرا می‌پندارد که باید بی‌چون‌وچرا از آنها اطاعت شود، صرف‌نظر از شرایط یا نیت‌های فردی.
2. فرد گرایی و مبادله (جهت گیری هدف وسیله، کسب پاداش) :
در این مرحله، کودک متوجه می‌شود که آدم‌ها ممکن است دیدگاه‌های متفاوتی داشته باشند و یک کار می‌تواند از نظر افراد مختلف، خوب یا بد باشد. او به سود و منفعت شخصی خودش توجه میکند و کارها را معمولاً وقتی انجام می‌دهد که برایش فایده‌ای داشته باشد.
برخلاف مرحله قبل، کودک دیگر فکر نمی‌کند که اگر کسی تنبیه شد، حتماً کار بدی کرده است. او درک میکند که تنبیه همیشه نشانه اشتباه بودن یک کار نیست.
در این مرحله، روابط به شکل نوعی معامله دیده می‌شود؛ یعنی کودک کاری را برای دیگران انجام می‌دهد به این امید که آنها هم در آینده کاری برایش انجام دهند. مثل این طرز فکر که: «اگر تو به من یک شیرینی بدهی، من هم به تو یک شیرینی می‌دهم». این مبادله را منصفانه می‌داند و بر اساس آن رفتار میکند.
سطح 2: قرار دادی
افراد در این مرحله به این دلیل از قوانین پیروی می کنند تا نظم اجتماعی حفظ شود. و قوانین اخلاقی درونی و مورد تردید قرار نمی گیرد.
این سطح شامل 2 مرحله هست:
3. ارتباط بین فردی خوب :
در این مرحله که معمولاً از حدود ۱۱ سالگی به بعد شروع می‌شود، کودکان اخلاق را موضوعی پیچیده‌تر از قبل می‌بینند. آنها باور دارند که افراد باید طبق انتظارات خانواده و جامعه رفتار کنند و انسان خوبی باشند. در این‌جا، نیت خوب، احساساتی مثل عشق، همدلی، اعتماد و توجه به دیگران اهمیت زیادی پیدا میکند.
برای مثال، وقتی از کودک در این مرحله درباره ماجرای «هاینز» پرسیده می‌شود، معمولاً می‌گوید که هاینز کار درستی کرده چون نیتش خوب بوده و می‌خواسته جان کسی را که دوست دارد، نجات دهد. حتی گاهی می‌گویند اگر همسرش را هم دوست نداشت، باز هم نباید فقط تماشا می‌کرد.
در مقابل، داروساز را شخصی خودخواه و بی‌رحم می‌دانند که فقط به خودش فکر می‌کرده و اجازه داده یک نفر بمیرد. بعضی از پاسخ‌دهندگان حتی معتقد بودند که باید داروساز مجازات شود.
4. حفظ نظم اجتماعی :
در این مرحله، افراد بیشتر از قبل به قوانین و نظم اجتماعی توجه میکنند. برخلاف مرحله‌ی قبلی که تمرکز روی روابط نزدیک بود، این‌جا افراد از دید جامعه به‌عنوان یک کل فکر میکنند. آنها باور دارند که برای حفظ نظم، باید از قوانین پیروی کرد و به مسئولان و قوانین احترام گذاشت.
در پاسخ به ماجرای هاینز، بیشتر افراد در این مرحله می‌گویند: «ما می‌فهمیم نیت هاینز خوب بوده، ولی قانون‌شکنی درست نیست.» چون اگر هر کسی با توجه به نظر خودش قوانین را زیر پا بگذارد، جامعه دچار هرج‌ومرج می‌شود.
در ظاهر، نظر افراد این مرحله شبیه نظر بچه‌های مرحله اول است که می‌گفتند دزدی بد است، اما تفاوت مهم این‌جاست:
کودکان مرحله اول فقط از ترس تنبیه مخالفت میکنند، ولی افراد مرحله چهارم دلیلشان این است که قانون برای حفظ نظم جامعه لازم است.
| پیش قراردادی | تمرکز بر پاداش و تنبیه، کنترل بیرونی |
|---|---|
| قراردادی | اهمیت رعایت قوانین و روابط مثبت |
| پس قراردادی | ارزش های انتزاعی |
سطح3 : پس قرار دادی
در این مرحله افراد اصول و ارزش های اخلاقی خاص خود را دارند و صرفا آنچه که جامعه به آنها گفته را انجام نمی دهند. در این مرحله علاوه بر نفع شخصی خودشان منافع دیگران را هم در نظر میگیرند. ازدیدگاه کلبرگ تعداد کمی از افراد به این سطح می رسند. این سطح دارای 2 مرحله هست :
5. قرار داد اجتماعی و حقوق فردی :
در این مرحله، افراد به این فکر میکنند که یک جامعه خوب چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد. آنها سعی میکنند قوانین و ساختار جامعه را از بیرون و با دید انتقادی نگاه کنند. به این نتیجه می‌رسند که جامعه‌ی خوب باید طوری باشد که حقوق همه، مثل حق زندگی و آزادی، حفظ شود.
افراد این مرحله باور دارند که قوانین، قراردادهای اجتماعی هستند؛ یعنی ما همه با هم توافق کرده‌ایم که آنها را رعایت کنیم تا جامعه نظم داشته باشد. اما اگر قانونی غیرعادلانه باشد و نتوان آن را از راه دموکراتیک تغییر داد، گاهی می‌توان آن را زیر پا گذاشت.
در داستان هاینز، کسانی که در مرحله پنجم‌اند، معمولاً می‌گویند: هاینز کار خوبی کرد چون حق زندگی همسرش از قانون مهم‌تر است. حتی بعضی‌ها می‌گویند اگر پای جان یک غریبه هم وسط بود، باز هم باید کمک می‌کرد. این افراد فرق بین «قانونی بودن» و «اخلاقی بودن» را می‌فهمند و می‌گویند گاهی باید طبق اخلاق تصمیم گرفت، نه فقط طبق قانون.
6. اصول جهانی و همگانی :
مرحله ششم بالاترین سطح رشد اخلاقی در نظریه کلبرگ است. در این مرحله، فرد اصول اخلاقی را به‌صورت شخصی و درونی انتخاب کرده و در هر شرایطی به آنها وفادار می‌ماند؛ حتی اگر این اصول با قوانین موجود در تضاد باشند، فرد ترجیح می‌دهد از اصول خود پیروی کند، نه از قانونی که آن را ناعادلانه می‌داند.
افراد در این سطح آمادگی دارند که برای دفاع از اصول خود حتی اگر به قیمت مخالفت با دیگران، طرد شدن از سوی جامعه یا حتی زندان رفتن باشد—بایستند. برای آنها، مفهومی مانند عدالت بسیار بااهمیت است و محور تصمیم‌گیری‌هایشان محسوب می‌شود.
کسی که در مرحله ششم قرار دارد، از دیگران سوءاستفاده نمی‌کند؛ او برای رسیدن به منافع شخصی با کسی وانمود به دوستی نمی‌کند و پس از رسیدن به هدف، آن رابطه را قطع نمی‌کند. از نظر او، همه انسان‌ها ارزشمند هستند و احساساتشان باید محترم شمرده شود.
در این مرحله، عدالت یعنی اینکه فرد بی‌طرفانه خودش را جای دیگران بگذارد و بدون قضاوت، کاری را انجام دهد که واقعاً درست است.
برای تغییر این متن بر روی دکمه ویرایش کلیک کنید. لورم ایپسوم متن ساختگی با تولید سادگی نامفهوم از صنعت چاپ و با استفاده از طراحان گرافیک است.
در کل فقط ۱۰ درصد افراد به مرحله ۶ ، که آرمانی‌ترین مرحله رشد اخلاقی است می‌رسند و اغلب بزرگسالان در مرحله ۳ یا ۴ سلسله مراتب کلبرگ باقی می‌مانند. کلبرگ می‌گوید : ظاهرا این مرحله خاصی است که افراد خارق‌العاده مثل گاندی مارتین لوترکینگ و مادرترزا و رهبران دینی به آن می‌رسند.
انتقادات به نظریه کلبرگ
1. دو راهی های فرضی : دو راهی های اخلاقی که کلبرگ مطرح میکنند مصنوعی هست چون آزمودنی هیچ وقت در زندگی واقعی با آن معضل مواجه نشده ( آزمودنی های او 16 سال سن داشتند و ازدواج نکرده بودند. چه طور باید بدانند هاینز در آن موقعیت بهتر هست چه تصمیمی بگیرد؟ )
کاربرد های نظریه کلبرگ
مدل تعارض شناختی
رویکرد اجتماع عادل
در این روش تاکید بر افراد نیست بلکه گروه اهمیت دارد. کودک تشویق می شود به صورت دموکراتیک عمل کند. اما پژوهشگران بیشتر رویکرد تعارض شناختی را پیشنهاد می کنند .
خلاصه نظریه رشد اخلاقی کلبرگ
نظریه کلبرگ نظریه ای هست که بر چگونگی رشد اخلاق و استدلال اخلاقی کودکان تمرکز دارد. به گفته ی کلبرگ رشد اخلاقی در 6 مرحله رخ می دهد که به 3 سطح : پیش قرار دادی ، قرار دادی و پس قرار دادی گروه بندی می شود.
نظریه او بر اساس پاسخ افراد به معضلات اخلاقی مانند هاینز شکل گرفته است. نظریه کلبرگ تحت تاثیر نظریه رشد شناختی پیاژه است اما ، آن را به بزرگسالی و در سرار فرهنگ گسترش می دهد. اما به دلیل مغرضانه بودن نسبت به ارزش های غربی و مردانه بودن مورد انتقاد قرار گرفت.
آماده آزمون هستی؟ پس شروع کن
سوالات متداول
برای مطالعه بیشتر :
- www.simplypsychology.org
- en.wikipedia.org
منبع : کتاب نظریه های رشد ویلیام کرین . دکتر غلامرضا خویی نژاد. فصل 7
- virgool.io
ماخذ: b2n.ir
