ژان پیاژه و نظریه رشد شناختی | مراحل رشد ذهنی کودک
ژان پیاژه، روان‌شناس سوئیسی است. که مراحل رشد شناختی پیاژه از کودکی تا بزرگسالی را در بر میگیرد. او باور داشت که رشد یک فرآیند ناپیوسته است و چهار مرحله رشد شناختی را تعریف کرد. پیاژه همچنین باور داشت که رشد شناختی فرد در اثر تعامل بین تجربیات فرد و عوامل وراثتی تغییر میکند. او بیان کرد که رشد شناختی کودک در اثر دستکاری و کشف محیط به شکل فعالانه رخ می‌دهد. پیاژه از روش بالینی برای مطالعه کودکان استفاده کرد. در این مقاله نظریه پیاژه به زبان ساده توضیح داده شده.
چرا ژان پیاژه این نظریه را ایجاد کرد؟
مراحل رشد شناختی پیاژه ، بر اساس مشاهداتی که از سه فرزند خود انجام داد، شکل گرفت. او در دفترچه خاطرات خود گزارش می کرد که کودکانش در هر دوره سنی ویژگی های منحصر به فرد خود را دارند.
همچنین وقتی که او در سال 1919 در آزمایشگاه آلفرد بینه کار می کرد و به این نکته پی برد که کودکان در سنین مختلف، هنگام حل مسائل، اشتباهات متفاوتی انجام می دهند. این اشتباهات مخصوص هر دوره سنی هستند و وقتی کودکان بزرگتر می شوند، دیگر آن اشتباهات را تکرار نمی کنند. این مشاهدات، آغاز نظریه پیاژه در مورد رشد شناختی بود.
جدول مراحل رشد پیاژه
| نکات مهم | سن | مرحله |
|---|---|---|
| رسیدن به پایداری شئ | تولد تا 2 سالگی | حسی حرکتی |
| استفاده از نماد هایی مثل زبان و تصویر | 2 تا 7 سالگی | پیش عملیاتی |
| نگهداری ذهنی | 7 تا 11 سالگی | عملیلت عینی |
| تفکر انتزعی | 12 سالگی به بعد | عملیات صوری |
مراحل رشد شناختی پیاژه : نظریه پیاژه به زبان ساده
1) مرحله حسی حرکتی (تولد تا دو سالگی )
از دیدگاه ژان پیاژه، اولین مرحله رشد شناختی کودک، «مرحله حسی-حرکتی» است که از تولد تا حدود دو سالگی ادامه دارد. در این مرحله، نوزاد از طریق حواس و حرکات بدنی، دنیای اطراف خود را کشف میکند. او با مکیدن، چنگ زدن، نگاه کردن و گوش دادن، به‌تدریج با اشیاء و افراد پیرامونش آشنا می‌شود.
در آغاز، نوزاد فقط در لحظه حال زندگی میکند و نمی‌تواند چیزی را در ذهنش نگه دارد. بنابراین اگر شیء یا فردی از مقابل چشمانش ناپدید شود، تصور میکند دیگر وجود ندارد. اما با گذر زمان و رشد ذهنی، کودک به مفهومی مهم به نام پایداری شیء دست پیدا میکند؛ یعنی یاد میگیرد که اشیاء حتی اگر دیده نشوند، باز هم وجود دارند. این تحول، نشانه‌ی مهمی از رشد حافظه و درک ذهنی اوست.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این مرحله، خودمحوری است. کودک در ابتدا نمی‌تواند بین خودش و دیگران تمایز قائل شود؛ یعنی متوجه نیست که “من” با “دیگران” فرق دارد. اما وقتی به پایداری شیء می‌رسد، کم‌کم می‌آموزد که او یک موجود جدا از دیگران است و همین موضوع باعث کاهش خودمحوری‌اش می‌شود.
داوری اخلاقی :
از نظر اخلاقی نیز، کودک در این مرحله هنوز درک پایداریِ قواعد و قوانین را ندارد. به همین دلیل، دستورات و قوانین والدین را تنها زمانی اجرا میکند که آنها حضور داشته باشند. وقتی والدین از اتاق خارج می‌شوند، کودک نیز معمولاً دست از رعایت قوانین برمی‌دارد. این پدیده را می‌توان ناپیروی اخلاقی نامید.
شش مرحله حسی حرکتی پیاژه :
- ژان پیاژه مرحله حسی حرکتی به 6 زیر مرحله دیگر تقسیم کرد که شامل :
1. به کاربردن بازتاب ها
2. اولین واکنش های دوری
3. دومین واکنش های دوری
4. هماهنگی طرحواره های ثانویه
5. سومین واکنش های دوری
6. آغاز تفکر
2) مرحله پیش عملیاتی(دو تا هفت سالگی )
مرحله پیش‌عملیاتی از حدود دو تا هفت سالگی ادامه دارد و دومین مرحله رشد شناختی از دیدگاه ژان پیاژه است. در این مرحله، کودک به ابزارهای ذهنی تازه‌ای دست پیدا میکند که به او کمک می‌کنند تا بهتر فکر کند و با دنیای اطرافش ارتباط بگیرد.
یکی از مهم‌ترین ابزار های ذهنی در این دوره، استفاده از نمادهاست؛ مثل زبان، تصاویر ذهنی، و تقلید معوق. برای مثال، اگر کودکی به نام مینا در پارک دیده باشد که بچه‌ای با گریه کردن بستنی گرفته، ممکن است چند ساعت بعد، وقتی به خانه رسید، همان رفتار را تقلید کند تا او هم بستنی بگیرد. این یعنی او می‌تواند رفتار دیگران را به یاد بسپارد و بعداً آن را تقلید کند.
با این حال، کودک هنوز نمی‌تواند منطقی فکر کند یا مسائل را به‌صورت منطقی حل کند. تفکر او بیشتر وابسته به ظاهر چیزهاست. برای همین هم در این دوره، نوعی خطای ذهنی به نام ادراک سطحی یا شکل بندی های راکد ادراکی دیده می‌شود؛ یعنی کودک چیزی را فقط همان‌طور که به چشم می‌بیند، درک میکند. مثلاً اگر مقداری آب از یک لیوان بلند و باریک به یک لیوان پهن و کوتاه ریخته شود، کودک فکر میکند که حالا مقدار آب کمتر شده، چون فقط به ارتفاع لیوان توجه میکند، نه به حجم واقعی مایع. این نشان می‌دهد که هنوز مفهوم برگشت‌پذیری ذهنی را درک نکرده است.
در همین راستا، کودک هنوز نمی‌تواند مفهوم «کل» را در ذهنش درک کند؛ مثلاً ممکن است در یک تصویر که پنج سگ و دو گربه هست، اگر بپرسیم “آیا حیوانات بیشترند یا سگ‌ها؟”، بگوید سگ‌ها! چون نمی‌تواند دو دسته را در یک مجموعه کلی‌تر ببیند.
خودمحوری ذهنی هم همچنان در این دوره ادامه دارد. کودک فکر میکند همه دنیا از زاویه دید او باید دیده شود. یکی از آزمایش‌هایی که این ویژگی را نشان می‌دهد، آزمایش سه کوه است؛ در این آزمایش کودک نمی‌تواند تصور کند که منظره‌ای که دیگری می‌بیند، با آنچه خودش می‌بیند متفاوت است. همین خودمحوری در بازی‌های کودکانه هم دیده می‌شود؛ مثلاً وقتی با دیگران بازی میکند، قوانین بازی را قبول نمی‌کند و دوست دارد فقط طبق نظر خودش بازی کند.
داوری اخلاقی:
از نظر اخلاقی، کودک در این مرحله نسبت به گذشته یک گام جلوتر می‌رود. حالا دیگر قوانین را حتی در غیاب والدین هم رعایت میکند، اما هنوز آنها را مقدس، مطلق و تغییرناپذیر می‌داند. از نگاه کودک، قوانین توسط والدین یا خدا تعیین شده‌اند و باید بدون چون‌وچرا از آنها پیروی کرد. این نوع نگاه را پیروی مطلق از قانون می‌نامند.
3) مرحله عملیات عینی پیاژه ( هفت تا یازده سالگی)
مرحله عملیات عینی، سومین مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه است و معمولاً از حدود ۷ تا ۱۱ سالگی ادامه دارد. در این مرحله، تفکر کودک منطقی‌تر می‌شود، اما همچنان به چیزهای واقعی و قابل مشاهده وابسته است؛ یعنی کودک می‌تواند درباره چیزهای “عینی” فکر کند، ولی هنوز قدرت تفکر انتزاعی ندارد.
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ذهنی کودک در این دوره، درک مفهوم نگهداری ذهنی (پایداری) است. حالا کودک می‌فهمد که ویژگی‌های یک شیء مثل حجم یا تعداد، با وجود تغییر شکل آن، ثابت می‌ماند. مثلاً وقتی آب از یک لیوان بلند و باریک به یک لیوان پهن و کوتاه ریخته می‌شود، کودک می‌داند که مقدار آب تغییری نکرده. این توانایی به‌خاطر درک مفهوم برگشت‌پذیری ذهنی به‌وجود می‌آید؛ یعنی کودک می‌تواند به‌صورت ذهنی، تغییرات را در ذهنش “برعکس” کند.
در این مرحله، کودک همچنین به درک رابطه‌ی جزء و کل می‌رسد. او می‌فهمد که مثلاً “کلاغ” عضوی از گروه “پرندگان” است، و می‌تواند موجودات یا اشیاء را بر اساس دسته‌بندی‌های ذهنی سازمان‌دهی کند. به این توانایی طبقه‌بندی یا درون‌گنجی گفته می‌شود.
توانایی ردیف‌کردن اشیاء نیز در این سن رشد میکند. کودک می‌تواند اشیاء را بر اساس ویژگی‌هایی مثل اندازه، طول یا وزن به‌درستی از کوچک به بزرگ یا از کوتاه به بلند بچیند.
در این مرحله، کودک از نظر استدلال فضایی نیز پیشرفت میکند. مثلاً می‌تواند مسیر خانه تا مدرسه را در ذهنش تصور کند یا ابعاد مختلف یک شی را بدون دیدن آن، به‌صورت ذهنی تجسم کند.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این دوره، درک مفاهیم نسبی است. کودک حالا می‌تواند تفاوت میان صفات را بفهمد. مثلاً اگر دو لباس با رنگ‌های متفاوت داشته باشد، می‌تواند بگوید کدام یکی روشن‌تر است. در حالی که در مراحل قبل فقط تفاوت مطلق را متوجه می‌شد (روشن یا تیره).
با وجود این پیشرفت‌ها، تفکر کودک هنوز محدود به چیزهای عینی و ملموس است. او هنوز نمی‌تواند درباره مفاهیم انتزاعی یا فرضی به‌صورت منطقی فکر کند. در زمینه خودمحوری، گرچه کودک از مرحله پیش‌عملیاتی جلوتر رفته، اما هنوز مقداری از خودمحوری در او باقی مانده است. یعنی در برخی موقعیت‌ها همچنان دیدگاه دیگران را به‌خوبی درک نمی‌کند، هرچند نسبت به قبل پیشرفت کرده است.
داروی اخلاقی:
در اواخر عملیات عینی خود پیروی دیده می شود . یعنی قوانین انعطاف پذیر و ابزار انسانی هستند. همچنین فرد به این نتیجه می رسد که نیت افراد مهم تر از عمل آنها هست .
4) عملیات صوری پیاژه (دوازده سالگی به بعد)
مرحله عملیات صوری آخرین مرحله رشد شناختی در نظریه ژان پیاژه است و از حدود ۱۱ سالگی به بعد آغاز می‌شود. در این مرحله، نوجوان وارد دنیای تفکر انتزاعی می‌شود؛ یعنی دیگر فقط درباره چیزهای واقعی و قابل مشاهده فکر نمی‌کند، بلکه می‌تواند مفاهیمی مثل آزادی، عشق، موفقیت، عدالت، یا آینده را هم در ذهنش بررسی کند؛ مفاهیمی که با حواس پنج‌گانه دیده یا لمس نمی‌شوند.
یکی از توانایی‌های مهم در این سن، استدلال فرضی-استنتاجی است. نوجوان می‌تواند فرضیه‌هایی را در ذهنش ایجاد کرده و آنها را بدون نیاز به تجربه مستقیم، بررسی و ارزیابی کند. مثلاً ممکن است با خودش فکر کند: “اگر در فلان رشته تحصیل کنم، چه اتفاقی می‌افتد؟ اگر شغلم را عوض کنم، زندگی‌ام بهتر می‌شود یا نه؟”
در همین راستا، نوجوان به تفکر ترکیبی هم دست پیدا میکند؛ یعنی می‌تواند احتمال‌های مختلف را در نظر بگیرد، آنها را با هم ترکیب کند و به‌صورت منظم بررسی کند تا به نتیجه برسد. این یعنی تفکر او به بالاترین سطح منطق و تعادل ذهنی رسیده است.
در این دوره، نوجوان همچنین می‌تواند روابط پیچیده‌تری را در ذهنش تحلیل کند. پیاژه این توانایی را “نظام عملیات به توان دو” نامیده است؛ یعنی نوجوان نه‌تنها روابط بین دو چیز را درک میکند، بلکه بین روابط هم رابطه برقرار میکند. مثلاً ممکن است بگوید: “مینا ناراحته، پس احتمالاً نمره بدی رو گرفته.” این نوع تفکر نشان‌دهنده پیچیدگی ذهن نوجوان است.
با وجود این توانایی‌های پیشرفته، در این سن شکلی جدید از خودمحوری هم دیده می‌شود، که با تفکر آرمان‌گرایانه همراه است. نوجوان احساس میکند نیرویی نامحدود دارد و می‌تواند همه چیز را تغییر دهد. به همین دلیل، گاهی ممکن است رفتارهای پرخطر انجام دهد، مثل رانندگی خطرناک، مصرف مواد یا تصمیم‌گیری‌های عجولانه، چون خودش را آسیب‌ناپذیر تصور میکند. در عین حال، ممکن است آرزوی تغییر دنیا را در سر داشته باشد و به دنبال معنا و هدفی بزرگتر در زندگی بگردد.
⭕آزمایش آونگ پیاژه: مسئله پاندول پیاژه
آزمایش پاندول ژان پیاژه یکی از آزمایش‌های مشهور در حوزه رشد شناختی است که برای ارزیابی توانایی‌های ذهنی کودکان و نوجوانان طراحی شده است. این آزمایش بخشی از مطالعات پیاژه در مورد مرحله عملیات صوری است. که مشخص میکند افراد چگونه در این مرحله می‌توانند به شیوه‌ای نظام‌مند، منطقی و علمی به حل مسائل بپردازند
جدول مراحل رشد پیاژه
طرحواره / سازش و سازمان
طرحواره ها ، مقوله هایی از دانش را نشان می دهند که به افراد در درک و تفسیر جهان کمک می کند. برای درک بهتر این مفهوم به این مثال توجه کنید :
⭕طرحواره ها از طریق این دو گرایش زیستی تغییر می کنند:
1. سازش(انطباق)
2. سازمان
سازش یعنی تعادل بین درون سازی و برون سازی:
درون سازی: جذب یا وارد کردن اطلاعات بیرونی در طرحواره های موجود. به عنوان مثال دیدن گل سفید رنگی توسط آن کودک / برون سازی: تغییر طرحواره های موجود برای انطباق با اطلاعات جدید.
سازمان به معنای ترکیب طرحواره ها و ایجاد نظام منسجم درونی و جدا از محیط
ژان پیاژه معتقد بود که تمام افکار بشری به دنبال نظم هستند. به عبارت دیگر، ما به دنبال «تعادل» در ساختارهای شناختی خود هستیم. تعادل زمانی اتفاق می افتد که طرحواره های کودک بتواند اکثر اطلاعات جدید را درون سازی کند. برای درک بهتر تعادل به این نمودار توجه کنید.
مقایسه نظریه پیاژه با سایر نظریه پردازان
مقایسه نظریه پیاژه و ویگوتسکی
علاوه بر ویگوتسکی، روان‌شناس زبان‌شناس «نوآم چامسکی» هم دیدگاه پیاژه درباره نقش محیط در رشد زبان را به چالش کشید؛ چامسکی معتقد بود توانایی زبان تا حد زیادی ذاتی و فطری است، نه تنها نتیجه تعامل با محیط.
مقایسه پیاژه با روسو و مونته سوری
مقایسه نظریه کلبرگ و پیاژه
پیاژه معتقد بود رشد اخلاقی مثل رشد شناختی از مراحلی پیروی می کند. به گفته او کودکان در ابتدا معتقدند که قوانین توسط والدین یا خدا دیکته می شود. با این حال در حدود سن ده سالگی متوجه می شوند اخلاق بر اساس اهداف و قضاوت های آنها هست.
کلبرگ نظریه خود را از پیاژه الهام گرفت اما درک دقیق تری از رشد اخلاقی داشت و شش مرحله برای رشد اخلاقی مطرح کرد و از نظر او بالاترین آرمان اخلاقی عدالت بود.
برنامه های کاربردی در آموزش و پرورش
1.کودکان باید مورد توجه فردی قرار گیرند
2.فقط باید چیزهایی را به کودکان آموزش داد که توانایی یادگیری آنها را دارند
3.کودکان با سرعت‌های متفاوتی رشد می کنند و معلم باید از مرحله رشد هر کودک آگاه باشد تا آموزش بتواند با نیازهای فردی آنها تنظیم شود.
4.یادگیری در کلاس درس باید دانش آموز محور باشد و از طریق یادگیری اکتشافی فعال انجام شود. نقش معلم باید به عنوان تسهیل کننده باشد
5.طبق نظر پیاژه ، درون سازی و برون سازی نیاز به یک یادگیرنده فعال دارد، نه یک یادگیرنده منفعل، زیرا مهارت های حل مسئله را نمی توان آموزش داد، باید آنها را کشف کرد.
انتقادات وارد شده به نظریه پیاژه
نظریه پیاژه به زبان ساده
نظریه پیاژه به زبان ساده، درباره رشد شناختی میگه که بچه‌ها مثل بزرگ‌ترها فکر نمی‌کنن؛ بلکه فکر کردنشون توی چند مرحله رشد می‌کنه. او میگه بچه‌ها اول فقط با حواس و حرکت‌هاشون دنیا رو می‌فهمن، بعد کم‌کم خیال‌پردازی می‌کنن، منطقی‌تر میشن، و در نهایت می‌تونن مفاهیم پیچیده رو بفهمن.
ژان پیاژه در مراحل رشد شناختی خود توضیح داد که کودکان به تدریج توانایی درک مفاهیم و تفکر را در 4 مرحله به دست می آوردند که شامل :
✅ حسی حرکتی : در این مرحله نوزاد جهان را از طریق حواس خود درک می کند و در پایان این مرحله به پایداری شی می رسد.
✅ پیش عملیاتی : در این مرحله کودک از زبان و نمادها استفاده میکند اما همچنان خود محور هست و هنوز به نگهداری ذهنی نرسیده است زیرا درک منطقی برای آنها دشوار هست.
✅ عملیات عینی : این مرحله شروع تفکر منطقی کودک هست و می تواند مفهوم نگهداری ذهنی ، طبقه بندی کردن و بازگشت پذیری را درک کند اما هنوز قادر به درک مفاهیم انتزاعی نیست.
✅ عملیات صوری : در این مرحله کودک توانایی تفکر انتزاعی و استدلال منطقی را دارد
سوالات متداول
خلاصه نظریه پیاژه
نظریه پیاژه به زبان ساده: او 4 مراحل رشد شناختی را برای کودکان مطرح کرد. فرآیند رشد شناختی در اثر کشف محیط به شکل فعالانه توسط کودک رخ می دهد و کودک صرفا دریافت کننده منفعل دانش نیست.
شاگردان ایرانی ژان پیاژه
خانم پریرخ دادستان ، آقای علی محمد کاردان
نکات مهم نظریه ژان پیاژه
پیاژه 4 مرحله رشد شناختی که شامل : 1. حسی حرکتی ، 2. پیش عملیاتی ، 3. عملیات عینی ، 4. عملیات صوری را مطرح کرد. همین طور مفاهیم مهمی مثل طرحواره ها ، درون سازی و برون سازی را بیان کرد.
کاربرد نظریه ژان پیاژه در پیش دبستانی
پیاژه رویکرد کودک محوارنه داشت به این معنی که باید متناسب با سن کودک از او توقع داشته باشیم و چیزی فراتر از توانمدی هایش از او نخواهیم. و همچنین از طریق بازی و حل مسئله و آزمایش کودک را تشویق به یادگیری فعال کنیم
مرحله پیش عملیاتی پیاژه
یکی از مراحل رشد شناختی پیاژه هست که از سن 2 تا 7 سالگی است. در این مرحله پیاژه بیشتر بر نواقص کودک تمرکز دارد. مثل ناتوانی در نگهداری ذهنی ، خودمحوری و دیگر پیروی
برای مطالعه بیشتر
کتاب نظریه های رشد کرین / ترجمه خوی نژاد/ فصل 6
- www.psychologytoday.com
- en.wikipedia.org
منبع: b2n.ir
